کار و نرخ بی‌کاری

شاید تا به حال واژه‌ی نرخ بیکاری و حواشی مربوط به صحت درستی آن را شنیده باشید. بسیاری از افراد معتقد هستند نرخ بی‌کاری که مرکز آمار ایران گزارش می‌دهد، فاقد اعتبار است و دروغی بیش نیست. اما عده‌ای دیگر معتقد هستند که مرکز آمار ایران شاخص بی‌کاری را برای خود به صورت متفاوتی تعریف نموده است و به همین دلیل است که نتایج آن متفاوت است.

در این نوشته برای پی بردن به این مسئله ابتدا مفاهیم مربوط به نحوه‌ی محاسبه‌ی نرخ بی‌کاری بیان می‌شود و در انتها تحلیلی بر روی واقعی بودن نتایج حاصل شده بیان می‌گردد.

مفاهیم اصلی

تعریف کار: آن دسته از فعالیت‌های اقتصادی (فکری یا بدنی) است که به منظور کسب درآمد (نقدی یا غیرنقدی) صورت پذیرد و هدف آن تولید کالا یا ارائه خدمت باشد.

شاغل: افراد 15 ساله یا بیشتر که در طول هفته مرجع، حداقل یک ساعت کار کرده و یا بنا به دلایلی محل کار خود را به صورت موقت ترک کرده باشند. کارکنان فامیلی بدون مزد، کارآموزان در دوره‌ی کارآموزی و نیروهای مسلح شامل پرسنل کادر، درجه‌داران و سربازان وظیفه از جمله گروه‌های شاغل محسوب می‌شوند.

بی‌کار:  افراد 15 ساله و بیشتر که سه ضابطه را به صورت همزمان داشته باشند:

1- در هفته مرجع فاقد کار باشد.

2- در هفته مرجع و  سه هفته قبل از آن جویای کار باشند. (در راستای پیدا کردن کار تلاش کرده باشد.)

3– در هفته مرجع و یک هفته بعد از آن برای اشتغالمزدبگیری یا خود اشتغالی آماده برای کار باشند.

نیروی کار یا جمعیت فعال: مجموع جمعیت شاغل و بی‌کاری

روابط و محاسبه‌ها

اکنون که با مفاهیم اصلی آشنا شدیم، نحوه‌ی محاسبه‌ی هر کدام از معیارهای عملکرد مرکز آمار درباره‌ی اشتغال و کار را بررسی می‌کنیم.

نرخ مشارکت اقتصادی: در ابتدا آن چیزی که در ذهن ما از مفهوم این عبارت می‌آید این است که چند درصد از جمعیت در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت دارند؟ اما تعریف مرکز آمار اندکی متفاوت‌تر است:

نرخ مشارکت اقتصادی یعنی چند درصد از جمعیت 15 ساله و بیشتر، به عنوان جمعیت فعال (شاغل و بی‌کار) به حساب می‌آیند. در واقع هر چقدر این معیار به 100 درصد نزدیک‌تر باشد، نشان از پویایی و تلاش جامعه برای فعال بودن در مشارکت‌های اقتصادی می‌دهد. 

نسبت اشتغال: نحوه محاسبه این معیار تطابق بیشتری با ذهن ما دارد. این نسبت به ما می‌گوید چند درصد از جمعیت 15 ساله و بیشتر، شاغل هستند. هر چه این نسبت بیشتر باشد، طبیعتاً تعداد بی‌کاران در جامعه کم‌تر خواهد بود.

نرخ بی‌کاری: تصور اولیه ما از این شاخص، درصد بی‌کاران جامعه است. اما مرکز آمار ایران، به شیوه‌ی دیگری این شاخص را تعریف نموده است.

طبق تعریف مرکز آمار ایران، نرخ بی‌کاری بیان‌گر درصد جمعیت بی‌کار به جمعیت فعال جامعه است. تفاوت برداشت اولیه ما با تعریف مرکز آمار در جمعیت فعال جامعه است. همان‌طور که به یاد داریم، جمعیت فعال، مجموع جمعیت شاغل وبی‌کار 15 ساله و بیشتر را شامل می‌شد نه کل جمعیت 15 ساله و بیشتر.

کاهش نرخ بی‌کاری با وجود شرایط تحریم و کرونا منطقی است؟

طبق گزارشی که مرکز آمار ایران منتشر کرده نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در سال 99 نسبت به سال 98 کاهش یافته‌است. هر چند گفته می‌شود این اتفاق در شرایطی رخ داده که ایران علاوه بر شیوع ویروس کرونا که یک بحران جهانی محسوب می‌شود در گیر‌ و‌ دار تحریم‌های یکجانبه آمریکا نیز قرار دارد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ مشارکت اقتصادی (یعنی نسبت جمعیت فعال به جمعیت 15 ساله و بیشتر) در ایران کاهش قابل‌توجهی داشته‌است. زمانی که نرخ مشارکت کاهش می‌یابد و به اصطلاح افراد جویای کار از پیداکردن شغل ناامید می‌شوند، دیگر در لیست افراد جویای کار محسوب نمی‌شوند، که این موضوع در میزان نرخ بیکاری موثر است.

مطابق گزارش مرکز آمار ایران، در پاییز ۱۳۹۹، به میزان 41.4 درصد از جمعیت 15 ساله و بیشتر از نظر اقتصادی، فعال بوده‌اند؛ یعنی در گروه شاغلان یا بی‌کاران قرار گرفته‌اند. این نرخ در قیاس با فصل مشابه سال قبل، به میزان 2.9 درصد افت کرده‌است. این کاهش، افت نرخ بیکاری را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

در واقع علت اصلی کاهش نرخ بیکاری، حضور کمتر جمعیت در سن کار در بازار کار بوده‌است. این جمعیت با توجه به وضعیت رکودی و کرونایی، ترجیح داده‌اند که در جست‌وجوی شغل نباشند و همین عامل موجب کاهش جمعیت بیکار مطابق تعاریف شده‌است؛ چرا که اگر این جمعیت به جست‌وجوی شغل می‌رفتند، جزو جمعیت بیکار محسوب می‌شدند و نرخ بی‌کاری نیز عدد بیشتری را نشان می‌داد. در نتیجه در کنار کاهش نرخ بی‌کاری، برای تحلیل بهتر باید کاهش نرخ مشارکت را نیز درنظر گرفت.

افت نرخ بیکاری در جمعیت جوان کشور نیز مشاهده می‌شود، موضوعی که احتمالا بخش قابل‌توجهی از آن متاثر از ناامیدی جمعیت در سن کار است. از طرفی شاخص‌های اقتصادی نشان می‌دهد اقتصاد از ابتدای سال کوچک‌تر شده‌است. در شرایطی که اقتصاد ایران کوچک شده ایجاد اشتغال آن هم به طوری که نرخ بیکاری کاهش یابد تقریبا غیرقابل باور است.

نرخ رشد اقتصادی در کشور حدود منفی 6 درصد است و طبیعتا گزارشی که اخیرا مبنی بر کاهش نرخ بیکاری منتشر شده با واقعیت‌های جامعه انطباق ندارد. یکی از شاخص‌های ایجاد شغل، میزان سرمایه‌گذاری در کشور است.

متأسفانه ارزش پول ملی ایران آن‌قدر کاهش یافته که کسی سراغ سرمایه‌گذاری مولد به منظور ایجاد اشتغال جدید نمی‌رود. دلیل این اتفاق سودده‌بودن بازارهای موازی است و در شرایطی که بازارهای مسکن، طلا، خودرو و امثالهم سود بیشتری نسبت به تولید دارند، قطعا کسی سراغ سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد نمی‌رود.

نرخ ‌بی‌کاری مرکز آمار صحت دارد؟

نمی‌توان گفت که نرخ بی‌کاری مرکز آمار ایراد دارد، چرا که با توجه به تعریف نرخ بی‌کاری اعداد گزارش شده می‌توانند صحیح و درست باشند. اما در کنار کاهش نرخ بی‌کاری مرکز آمار بایستی این نکته را ذکر نمود که علت کاهش نرخ بی‌کاری می‌تواند به دلیل کاهش نرخ مشارکت اقتصادی باشد، نه لزوماً کاهش تعداد بی‌کاران. 

بنابراین اگر بخواهیم مطابق با فرضیات خود (یعنی تعداد کل بی‌کاران به جمعیت 15 ساله و بیشتر) جلو برویم و مقایسه را انجام دهیم، بهتر است ابتدا درصد نسبت اشتغال را محاسبه کنیم و آن را از 100 درصد کم کنیم.

در زمستان 1398، نرخ اشتغال در کشور 36.9 درصد بوده است. این در حالی است که در زمستان 1399 نرخ اشتغال به 37.8 درصد رسیده است. بنابراین می‌توانیم نتیجه بگیریم که تعداد بی‌کاران جامعه در سال 1399 نسبت به سال 1398 به اندازه‌ی 0.9 درصد کاهش یافته است. 

مقایسه نرخ بی‌کاری در استان‌های ایران

با مقایسه‌ی نرخ بی‌کاری استان‌های مختلف ایران در پاییز 99 نسبت به پاییز 98 می‌توان به نتایج زیر رسید:

+ بیش‌ترین میزان نرخ بیکاری در سال 99 مربوط به استان‌های آذربایجان غربی با 15.5% و خوزستان با 14.9% است.
+ کم‌ترین نرخ بیکاری در سال 99 مربوط به استان‌های خراسان رضوی و ایلام با 5.1% و سپس خراسان جنوبی با 6.6% است.
+ بیش‌ترین میزان نرخ بیکاری در سال 98 مربوط به استان‌های کرمانشاه با 16.3% و چهارمحال و بختیاری با 16.1% است.
+ کم‌ترین نرخ بیکاری در سال 98 مربوط به استان‌های خراسان جنوبی 5.4% و سپس خراسان رضوی با 6.3% است.
+ استان اصفهان یکی از کم‌تغییرترین استان‌ها از منظر نرخ بیکاری در طی این دو سال به شمار می‌آید. نرخ بیکاری در استان اصفهان در سال 98 و 98 به ترتیب برابر با 10.6 و 10.4 درصد بوده است.

برای مشاهده‌ی محاسبات انجام شده جهت بررسی آزمون t زوجی در معنادار بودن کاهش نرخ بی‌کاری اینجا کلیک کنید.